در قلب بغداد و در میانه ی تحولات پرآشوب چند دهه ی اخیر عراق، مسجدی سربرآورده که نماد آشکاری از پیوند مذهب، قدرت و نمادسازی سیاسی است: مسجد ام القرا. این مسجد که در آغاز با نام «ام المعارک» (مادر جنگ ها) ساخته شد، بازتاب دهنده ی دوران سلطه ی حزب بعث و صدام حسین، و سپس، سیر تحول سیاسی-اجتماعی عراق پس از ۲۰۰۳ است. معماری، نمادپردازی، موقعیت جغرافیایی و تاریخچه ی پرفراز و نشیب آن، همه و همه این بنا را به موضوعی مهم برای مطالعه ی عراق معاصر بدل کرده اند.

نکاتی در مورد ساخت مسجد ام القرا

ساخت مسجد ام القرا در سال ۱۹۹۹ در حالی آغاز شد که عراق به شدت تحت تأثیر تحریم های اقتصادی شورای امنیت سازمان ملل قرار داشت؛ این تحریم ها پس از جنگ خلیج فارس (۱۹۹۱) اعمال شده بودند و پیامدهای عمیقی بر زندگی مردم گذاشته بودند. در چنین فضایی که فقر، کمبود مواد غذایی و دارو بیداد می کرد، صدام حسین با استفاده از پروژه های بزرگ نمادین، از جمله ساخت این مسجد، در پی نمایش قدرت، ثبات و پیوند خود با ارزش های دینی بود تا جایگاه حکومت بعث را در میان مردم تقویت کند. مسجد به عنوان نمادی از «مقاومت فرهنگی» معرفی شد و با استفاده از منابع مالی و انسانی گسترده در مدتی کوتاه، تنها طی دو سال به اتمام رسید. افتتاح رسمی آن در سال ۲۰۰۱ با تبلیغات وسیع و حضور چهره های شاخص حکومتی انجام شد تا این سازه  مذهبی-سیاسی به عنوان یکی از بزرگ ترین نمادهای مشروعیت سازی در دوره صدام تثبیت شود. اما با سقوط رژیم بعث در سال ۲۰۰۳، بازخوانی نمادهای به جامانده ضروری شد. تغییر نام مسجد از «ام المعارک» که بار جنگ طلبانه داشت به «ام القرا» که اشاره ای قرآنی و معنوی دارد، تلاشی بود برای زدودن چهره سیاسی بعث از آن و تبدیل آن به مرکزی دینی برای اهل سنت در دوره ی جدید عراق. این تغییر نه تنها در ظاهر، بلکه در کارکرد و هویت مسجد نیز تأثیرگذار بود.

موقعیت جغرافیایی و ساختار کلی این مسجد به چه صورت است؟

مسجد ام القرا در محله ی الغزالیه، واقع در بخش غربی بغداد، ساخته شده است؛ منطقه ای که از لحاظ مذهبی و سیاسی اهمیت ویژه ای دارد و در دوران حکومت بعث، جزو مناطق کلیدی برای استقرار نمادهای حکومتی و مذهبی محسوب می شد. انتخاب این مکان با هدف تأکید بر جایگاه راهبردی و نمایان بودن مسجد از بخش های مختلف شهر انجام شد، به طوری که ساختار فضایی آن امکان حضور گسترده نمازگزاران و برگزاری مراسم مذهبی و ملی را فراهم می کرد. این موقعیت همچنین دسترسی آسان از مناطق مختلف بغداد را ممکن می ساخت. از نظر ساختاری، مسجد دارای مساحتی در حدود ۲۰٬۰۰۰ متر مربع است و طراحی آن با شکوهی خاص همراه است. درون بنا، گنبدی عظیم بر فراز سالن نماز قرار گرفته که قطر آن به حدود ۳۲ متر می رسد و ارتفاع آن بین ۲۸ تا ۳۷ متر متغیر است. فضای داخلی شامل چندین سالن برای اقامه نماز، سخنرانی های مذهبی و جلسات آموزش دینی است. این ویژگی ها مسجد ام القرا را نه تنها به یکی از بزرگ ترین مساجد بغداد، بلکه به یکی از بناهای شاخص مذهبی-سیاسی عراق تبدیل کرده اند.

ویژگی های معماری و نمادین این مسجد را بشناسید

ترکیب هنر اسلامی و ایدئولوژی بعث

معماری مسجد آمیزه ای است از عناصر سنتی معماری اسلامی مانند گنبد، مناره ها، کاشی کاری آبی، خطوط عربی و طراحی هندسی، با عناصری که مستقیماً به ایدئولوژی و سیاست نظام بعث اشاره دارند. برای مثال:
چهار مناره داخلی به ارتفاع ۳۷ متر، که نماد سال تولد صدام حسین (۱۹۳۷) هستند.
چهار مناره بیرونی به ارتفاع ۴۳ متر که مدت جنگ خلیج فارس (۴۳ روز) را بازنمایی می کنند.
طراحی برخی مناره ها شبیه به گلوله ی تفنگ کلاشینکف و موشک های اسکاد است.

نماد نقشه جهان عرب

یکی از خلاقانه ترین طراحی های مسجد، دریاچه مصنوعی بزرگی است که به شکل نقشه ی جهان عرب طراحی شده است. در نقطه ای که عراق قرار دارد، یک ستاره ی هشت پر وجود دارد که بر نقش مرکزی عراق در سیاست و فرهنگ جهان عرب تأکید می ورزد. این نوع طراحی، بخشی از تلاش صدام برای تثبیت عراق به عنوان رهبر جهان عرب بود.

عملکرد مسجد در دوران پسا-صدام به چه صورت بود؟

پس از اشغال عراق توسط نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا در سال ۲۰۰۳ و سقوط رژیم صدام حسین، بسیاری از ساختارهای حکومتی، مذهبی و اجتماعی دگرگون شدند. در این میان، مسجد ام القرا که در گذشته با حکومت بعث پیوند خورده بود، وارد مرحله ای تازه از کارکرد مذهبی-اجتماعی شد. این مسجد به سرعت به یکی از مهم ترین پایگاه های اهل سنت در بغداد تبدیل شد و به ویژه پس از تشدید درگیری های فرقه ای، نقش محوری تری در هماهنگی فعالیت های مذهبی و اجتماعی جامعه سنی ایفا کرد. هیئت علمای مسلمان عراق که در این دوره به عنوان یکی از نهادهای دینی تأثیرگذار در میان اهل سنت شناخته می شد و مواضعی منتقدانه و بعضاً تند علیه حضور نیروهای آمریکایی در عراق داشت، دفتر مرکزی خود را در این مسجد مستقر کرد. این امر، مسجد را به یکی از کانون های مهم اعتراض مذهبی و سیاسی علیه اشغال خارجی و نیز مکانی برای موضع گیری های دینی بدل ساخت.
با این حال، این جایگاه ویژه، مسجد را در معرض تهدیدات امنیتی نیز قرار داد.

در اوت سال ۲۰۱۱، مسجد ام القرا هدف یک حمله انتحاری مرگبار قرار گرفت. این حمله زمانی رخ داد که نمازگزاران زیادی در حال ادای فریضه جمعه بودند. در نتیجه این انفجار، دست کم ۳۲ نفر جان باختند، از جمله خالد الفهداوی، یکی از نمایندگان پارلمان عراق که از چهره های اهل سنت به شمار می رفت. این حادثه بازتاب گسترده ای در رسانه ها و محافل سیاسی و مذهبی داشت و نه تنها نگرانی ها در مورد امنیت اماکن مذهبی را افزایش داد، بلکه جایگاه مسجد را در فضای پرتنش مذهبی و فرقه ای عراق برجسته تر کرد. پس از این رویداد، اقدامات امنیتی در اطراف مسجد تشدید شد و نقش آن در تحولات دینی و اجتماعی همچنان مورد توجه باقی ماند.

مسجد ام القرا از نظر فرهنگی و مذهبی چه اهمیتی دارد؟

مسجد ام القرا نقش برجسته ای در زندگی مذهبی اهل سنت در بغداد ایفا می کند. در مناسبت های مهمی مانند ماه مبارک رمضان، عید فطر و عید قربان، این مسجد به یکی از مهم ترین مراکز تجمع نمازگزاران تبدیل می شود و میزبان هزاران مؤمن است که برای عبادت، اقامه نماز جماعت، و شرکت در مراسم دینی گرد هم می آیند. در این ایام، برنامه هایی نظیر قرائت و تفسیر قرآن، ایراد سخنرانی های مذهبی توسط علمای برجسته، و برگزاری جلسات دعا و افطارهای جمعی نیز برگزار می شود. همچنین در ایام سوگواری و وفات شخصیت های مذهبی، مسجد ام القرا محل برگزاری مجالس ختم و عزاداری ویژه اهل سنت است و از این نظر، یکی از مهم ترین فضاهای مذهبی-اجتماعی در پایتخت عراق به شمار می رود.

از سوی دیگر، علی رغم پیشینه ی سیاسی خاص مسجد که ریشه در دوران حکومت بعث دارد، این بنا به یکی از جاذبه های فرهنگی و معماری شهر بغداد تبدیل شده است. معماری منحصربه فرد، تزئینات اسلامی و نقش مایه های نمادین آن، موجب جذب پژوهشگران داخلی و بین المللی در حوزه های گوناگون از جمله معماری اسلامی، تاریخ معاصر عراق و جامعه شناسی دینی شده است. بسیاری از دانشگاهیان، مستندسازان، و حتی گردشگران فرهنگی، این مسجد را به عنوان نمونه ای از پیوند مذهب، قدرت و تاریخ معاصر مورد بازدید و مطالعه قرار می دهند. مسجد ام القرا اکنون نه تنها محل عبادت بلکه یک مرکز فرهنگی و منبع غنی برای پژوهش در زمینه های تاریخی، دینی و اجتماعی عراق به شمار می آید.

در نهایت باید بدانید که مسجد ام القرا، نمادی پیچیده و چندوجهی از عراق معاصر است: آمیزه ای از دینداری، نمادپردازی سیاسی، مقاومت، تغییر، و بازسازی اجتماعی. این مسجد نشان می دهد چگونه بناهای مذهبی می توانند نقشی فراتر از عبادت ایفا کنند؛ به عنوان مکانی برای تقویت هویت ملی، بازیگری در سیاست، و ثبت حافظه ی تاریخی یک ملت.